Tymczasowe aresztowanie jest jedynym środkiem zapobiegawczym o charakterze izolacyjnym i zgodnie z art. 257 § 1 k.p.k. powinno być stosowane jedynie, gdy inne środki zapobiegawcze nie są wystarczające.

Art. 257 § 1 k.p.k.

„Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy”

W świetle orzecznictwa: „Zgodnie z zasadą minimalizacji i proporcjonalności środków zapobiegawczych powinny być one wykorzystywane przez organ procesowy w sposób adekwatny do istniejącego zagrożenia dla prawidłowego toku postępowania karnego. Niepożądane z tego punktu widzenia zachowanie oskarżonego może mieć zatem różną wagę i nie musi w każdym przypadku oznaczać konieczności zabezpieczenia przebiegu postępowania karnego w sposób najbardziej rygorystyczny, tj. poprzez tymczasowe aresztowanie”. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27 stycznia 2000 roku, sygn. akt II AKz 19/00.

Art. 257 § 1 k.p.k. stanowi dyrektywę minimalizacji izolacyjnego środka zapobiegawczego jakim jest tymczasowe aresztowanie, w konsekwencji czego powinno być ono stosowane w ostateczności, jeżeli środki nieizolacyjne nie są wystarczające do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. 

Ograniczenia w stosowaniu tymczasowego aresztowania.

W poprzednim artykule przedstawiliśmy Państwu przesłanki umożliwiające zastosowanie wobec oskarżonego/podejrzanego środków zapobiegawczych (więcej pod adresem: https://www.prk-adwokat.pl/srodki-zapobiegawcze-w-postepowaniu-karnym/  ). 

Poniżej przedstawiamy katalog ograniczeń w stosowaniu środka zapobiegawczego jakim jest tymczasowe aresztowanie. 

W pierwszej kolejności należy wskazać, że zgodnie z treścią art. 259 § 1 k.p.k., jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie wolności oskarżonego/podejrzanego:

1. spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo,
2. pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.

W zakresie niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia oskarżonego/podejrzanego doktryna wskazuje, że: „chodzi o sytuację, w której przebywający w areszcie śledczym nie może podjąć leczenia, a jego brak może spowodować realnie poważne niebezpieczeństwo nie tylko dla życia, lecz także dla zdrowia podejrzanego (oskarżonego). Niektóre jednostki chorobowe bowiem wymagają leczenia w warunkach wolnościowych, gdyż areszty śledcze nie dysponują specjalistycznym zapleczem medycznym. W tym wypadku względy humanitaryzmu przesądzają o odstąpieniu od tymczasowego aresztowania. Aby można było stwierdzić wystąpienie tej przesłanki, niezbędne jest skorzystanie z wiadomości specjalnych, a zatem zajdzie konieczność dopuszczenia dowodu z opinii biegłych, którzy wypowiedzą się co do stanu zdrowia podejrzanego (oskarżonego), ewentualnie konieczności jego leczenia w warunkach wolnościowych.” K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2022, art. 259.

Jeżeli chodzi o wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego/podejrzanego lub jego rodziny należy zwrócić uwagę na użycie przez ustawodawcę słów: „wyjątkowo ciężkie skutki” – ustawa nie definiuje powyższego pojęcia, ale z pomocą przychodzi nam judykatura, która wskazuje m.in, że „wyjątkowo ciężkie skutki dla rodziny to sytuacja zagrażająca egzystencji tych osób, a nie inne mniej doniosłe trudności emocjonalne czy bytowe” Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 lutego 2008 roku, sygn. akt II AKz 103/08.

Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez jej warunkowego zawieszenia (art. 259 § 2 k.p.k.).

Ponadto tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku (art. 259 § 3 k.p.k.). W tym przypadku ustawodawca pod uwagę bierze jedynie górną granicę ustawowego zagrożenia. To rozwiązanie uznać należy za racjonalne, ponieważ w przypadku stosowania środka izolacyjnego w stosunku do podejrzanego/oskarżonego np. o czyn z art. 217 § 1 k.k. (naruszenie nietykalności cielesnej) tymczasowe aresztowanie byłoby nieproporcjonalne w porównaniu do grożącej podejrzanemu/oskarżonemu kary. 

Jednocześnie należy wskazać, iż w przypadkach określonych w art. 259 § 2 i 3 k.p.k. nie mają zastosowania powyższe ograniczenia, jeżeli oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości.

Dodatkowo ustawodawca nie przewiduje ograniczenia w stosowaniu przedmiotowego środka zapobiegawczego gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia, jeżeli zachodzi wysokie prawdopodobieństwo orzeczenia środka zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym.

W tym miejscu należy również zaznaczyć, że ustawodawca przewiduje możliwość wykonywania tymczasowego aresztowania w postaci umieszczenia oskarżonego/podejrzanego w zakładzie leczniczym (w tym w zakładzie psychiatrycznym), jeżeli wymaga tego jego stan zdrowia. 

Poza powyżej wymienionymi ograniczeniami pamiętać należy również o pozostałych ograniczeniach dotyczących stosowania tymczasowego aresztowania o charakterze podmiotowym, do których zaliczamy:

1. osoby, które są chronione immunitetem w związku z pełnieniem przez nich określonych funkcji lub wykonywaniem zawodu np. sędzia,
2. osoby korzystające z immunitetu dyplomatycznego, chyba że państwo wysyłające zrzeknie się w stosunku do nich immunitetu,
3. osoby korzystające z immunitetu konsularnego w przypadku popełnienia występku, chyba że państwo wysyłające zrzeknie się w stosunku do nich immunitetu,
4. osoby wobec których wydano list żelazny,
5. nieletnich, którzy po ukończeniu 15 roku życia oskarżono o popełnienie czynu zabronionego określonego w art. 134 k.k., art. 148 § 1, 2 lub 3 k.k., art. 156 § 1 lub 3 k.k., art. 163 § 1 lub 3 k.k., art. 166 k.k., art. 173 § 1 lub 3 k.k., art. 197 § 3 lub 4 k.k., art. 223 § 2 k.k., art. 252 § 1 lub 2 k.k. oraz w art. 280 k.k., jeśli umieszczenie w schronisku dla nieletnich jest wystarczające.

Kto może postanowić o zastosowaniu tymczasowego aresztowania?

Tymczasowe aresztowanie jest środkiem zapobiegawczym, który może zostać zastosowany tylko na mocy postanowienia sądu.

Na etapie postępowania przygotowawczego prokurator składa wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępowanie (w wypadkach niecierpiących zwłoki może to być także inny sąd). 

W przedmiocie w/w wniosku orzeka sąd na posiedzeniu w składzie jednego sędziego. 

Po wniesieniu aktu oskarżenia tymczasowe aresztowanie stosuje sąd, przed którym toczy się sprawa. 

Wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania winien zawierać:

– dowody wskazujące na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony/podejrzany popełnił przestępstwo,

– okoliczności przemawiające za istnieniem zagrożeń dla prawidłowego toku postępowania lub możliwości popełnienia przez oskarżonego/podejrzanego nowego, ciężkiego przestępstwa,

– określonej podstawy stosowania tego środka zapobiegawczego i konieczności jego stosowania.

Ile może trwać tymczasowe aresztowanie?

Na etapie postępowania przygotowawczego sąd stosując tymczasowe aresztowanie oznacza termin stosowania środka izolacyjnego na okres nie dłuższy niż 3 miesiące, ALE jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego, sąd na wniosek prokuratora może przedłużyć stosowanie tymczasowego aresztowania, jednak łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania nie może przekroczyć 12 miesięcy.

Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania od chwili wydania wyroku przez sąd I instancji nie może przekroczyć 2 lat.

Należy również wskazać, że zgodnie z art. 263 § 4 k.p.k. sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, na wniosek właściwego prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo, może przedłużyć stosowanie tymczasowego aresztowania na okres oznaczony przekraczający 12 miesięcy w sytuacji, gdy powstaje taka konieczność w związku z:

1. zawieszeniem postępowania karnego,
2. czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego/podejrzanego,
3. wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju,
4. celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego/podejrzanego.

Powyższe przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania przez sąd apelacyjny dotyczy również zasady wynikającej z art. 263 § 3 k.p.k. (łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat). Sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie przygotowawcze na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, może przedłużyć stosowanie tymczasowego aresztowania ponad łączny okres wynoszący 2 lata od chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji, w sytuacjach wskazanych powyżej.

Co istotne – ujemną przesłanką do przedłużenia przez sąd apelacyjny stosowania tymczasowego aresztowania w trybie art. 263 § 4 k.p.k. jest sytuacja, w której:

1. kara realnie grożąca oskarżonemu za zarzucane mu przestępstwo nie przekroczy 3 lat pozbawienia wolności, chyba że konieczność takiego przedłużenia jest spowodowana celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego/podejrzanego (w przypadku terminu określonego w art. 263 § 2 k.p.k. tj. okres 12 miesięcy w postępowaniu przygotowawczym);
2. kara realnie grożąca oskarżonemu za zarzucane mu przestępstwo nie przekroczy 5 lat pozbawienia wolności, chyba że konieczność takiego przedłużenia jest spowodowana celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego (w przypadku terminu określonego w art. 263 § 3 k.p.k. tj. 2 lata od chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji).

Wskazać również należy, że zgodnie z art. 263 § 7 k.p.k.:

„Jeżeli zachodzi potrzeba stosowania tymczasowego aresztowania po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji, każdorazowe jego przedłużenie może następować na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy”.

Powyższy przepis oznacza to, że po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji istnieje możliwość kilkukrotnego przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania, ale na okres nieprzekraczający 6 miesięcy. 

Podkreślić należy również, że okres tymczasowego aresztowania liczy się od dnia zatrzymania.

Źródła:

– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku kodeks postępowania karnego,

– postanowienie Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27 stycznia 2000 roku, sygn. akt II AKz 19/00,

– K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2022, art. 259,

– postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 lutego 2008 roku, sygn. akt II AKz 103/08.