W przypadku niewątpliwie niesłusznego zatrzymania, osoba zatrzymana (lub jej pełnomocnik) może złożyć wniosek o odszkodowanie i zadośćuczynienie. Powyższe uprawnienie wynika wprost z treści art. 552 § 4 k.p.k. Mimo, iż powyższe roszczenia mają charakter cywilny, ustawodawca zakłada dochodzenie odszkodowania oraz zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie przed sądem karnym.
Czym jest niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie?
Z niewątpliwie niesłusznym zatrzymaniem będziemy mieć do czynienia, gdy nie istniały przesłanki do dokonania czynności zatrzymania.
Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego: „Przy ocenie kwestii niewątpliwie niesłusznego zatrzymania w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. sąd powinien mieć na uwadze, czy zastosowanie tego środka przymusu procesowego nastąpiło z obrazą przepisów rozdziału 27 Kodeksu postępowania karnego, a tym samym, czy spowodował on dolegliwość, jakiej osoba zatrzymana nie powinna była doznać, analizując to zagadnienie w aspekcie całokształtu okoliczności zaistniałych w sprawie, w której doszło do zatrzymania, a znanych w dacie orzekania w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia, w tym także z uwzględnieniem prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w której nastąpiło zatrzymanie, jeżeli już zapadło, ale roczny termin przedawnienia roszczeń z tytułu niewątpliwie niesłusznego zatrzymania biegnie zawsze od daty zwolnienia zatrzymanego”. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2006 r., I KZP 5/06.
W świetle powyższego sąd winien badać dopuszczalność zatrzymania według przesłanek określonych w rozdziale 27 k.p.k. (więcej o przesłankach zatrzymania osoby podejrzanej znajdą Państwo w naszym artykule: https://www.prk-adwokat.pl/zatrzymanie-przez-policje-kiedy-policja-ma-prawo-a-kiedy-obowiazek-zatrzymania/ ).
Czy wniosek o odszkodowanie musi zostać poprzedzony zażaleniem na zatrzymanie?
Czy odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie jest uzależnione od rozstrzygnięcia sądu w danej sprawie? Czy w przypadku wyroku skazującego można ubiegać się o odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie?
Należy podkreślić, że złożenie zażalenia na zatrzymanie (więcej o zażaleniu za zatrzymanie przeczytają Państwo w naszym poprzednim artykule: https://www.prk-adwokat.pl/zazalenie-na-zatrzymanie/ ) nie musi poprzedzać dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie. Innymi słowy zatrzymany nie musi składać zażalenia na zatrzymanie, aby przysługiwało mu prawo dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od Skarbu Państwa.
Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2006 roku, sygn. akt I KZP 5/06: „Istnienie bowiem orzeczenia sądu wydanego w trybie określonym w art. 246 k.p.k. nie stanowi warunku dochodzenia roszczeń z tytułu niewątpliwie niesłusznego zatrzymania. Zatrzymany nie musi zatem uprzednio złożyć zażalenia na zatrzymanie, aby następnie móc dochodzić roszczeń odszkodowawczych, o których mowa w art. 552 § 4 k.p.k. „
Ponadto należy wskazać, że odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie nie jest uzależnione od rozstrzygnięcia w danej sprawie, wobec czego nawet w przypadku wydania przez sąd wyroku skazującego, czynność zatrzymania może zostać uznana za niewątpliwie niesłuszną.
W świetle orzecznictwa: „Samo stwierdzenie niezasadności czy nielegalności zatrzymania nie powoduje automatycznie stwierdzenia, iż zatrzymanie było niewątpliwie niesłuszne. Kryteria, które należy uwzględniać przy orzekaniu w przedmiocie uznania zatrzymania za niewątpliwie niesłuszne nie są tożsame z kryteriami jakie bierze się pod uwagę rozpoznając zażalenie na zastosowanie zatrzymania. Oczywistym bowiem jest, że orzekając w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia, należy zbadać wszystkie okoliczności zatrzymania i to na podstawie całokształtu okoliczności sprawy, to jednak błędne jest wywodzenie, że orzeczenie kończące postępowanie, skazujące lub też uniewinniające w zasadniczy sposób będzie rzutować na rozstrzygnięcie we wskazanym przedmiocie. Sąd rozpoznający wniosek o zadośćuczynienie może oprzeć się na orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie, jeżeli zostało ono wydane. Przy ocenie kwestii niewątpliwie niesłusznego zatrzymania w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. sąd powinien mieć na uwadze, czy zastosowanie tego środka przymusu procesowego nastąpiło z obrazą przepisów rozdziału 27 Kodeksu postępowania karnego, a tym samym, czy spowodował on dolegliwość, jakiej osoba zatrzymana nie powinna była doznać, analizując to zagadnienie w aspekcie całokształtu okoliczności zaistniałych w sprawie, w której doszło do zatrzymania, a znanych w dacie orzekania w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia, w tym także z uwzględnieniem prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w której nastąpiło zatrzymanie, jeżeli już zapadło. Uznać także trzeba, że oczekiwanie na wydanie prawomocnego orzeczenia kończącego sprawę w przedmiocie odpowiedzialności karnej mogłoby także prowadzić do przewlekłości postępowania”. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 8 października 2019 roku, sygn. akt II AKz 928/19.
Różnice pomiędzy odszkodowaniem, a zadośćuczynieniem.
Odszkodowanie przysługuje za poniesioną szkodę – niewątpliwie niesłusznie zatrzymany może domagać się wyrównania uszczerbku o charakterze majątkowym na mieniu (np. utracony zarobek i dochody, jakie osoba niesłusznie zatrzymana mogłaby uzyskać gdyby nie była zatrzymana) lub na osobie (zgodnie z doktryną: „Szkoda na osobie o charakterze majątkowym wiąże się z uszkodzeniem ciała, czyli naruszeniem jej integralności fizycznej, lub rozstrojem zdrowia, czyli zakłóceniem funkcjonowania organów tej osoby w wyniku niesłusznego represjonowania, i poniesionymi w związku z tym wydatkami na leczenie, rehabilitację czy z utratą zarobków w okresie leczenia (art. 444 § 1 k.c.).” D. Świecki [w:] B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki, Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2022, art. 552.
Zadośćuczynienie jest odszkodowaniem za powstałą szkodę niematerialną. W tym przypadku szkoda nie dotyczy majątku niesłusznie zatrzymanego, tylko naruszenia dóbr osobistych, które spowodowały cierpienie fizyczne i psychiczne.
Gdzie należy złożyć wniosek o odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie?
Wniosek w formie pisemnej składamy do Sądu Okręgowego właściwego ze względu na miejsce, w którym nastąpiło zwolnienie zatrzymanego (art. 554 § 1 k.p.k.).
W sprawach z wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie sąd orzeka w składzie jednego sędziego. Stronami postępowania są: wnioskodawca, prokurator oraz Skarb Państwa (odpowiedzialność odszkodowawczą za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie ponosi Skarb Państwa). Wnioskodawca (niesłusznie zatrzymany) może być reprezentowany przez zawodowego pełnomocnika. W przedmiocie odszkodowania lub zadośćuczynienia sąd orzeka wyrokiem.
Kiedy przedawnia się uprawnienie żądania odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie?
Roszczenie przedawnia się po upływie roku od daty zwolnienia zatrzymanego (art. 555 k.p.k.).
Czy wnioskodawca ponosi koszty postępowania?
Postępowanie w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie jest wolne od kosztów sądowych, a w razie uwzględnienia przez sąd roszczenia (choćby w części) wnioskodawcy przysługuje zwrot uzasadnionych wydatków z tytułu ustanowienia pełnomocnika od Skarbu Państwa.
Źródła:
– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku kodeks postępowania karnego,
– uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2006 r., I KZP 5/06,
– postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 8 października 2019 roku, sygn. akt II AKz 928/19,
– D. Świecki [w:] B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki, Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2022, art. 552.
Autor: apl.adw. Wiktoria Qader